Površinski slatkovodni ekosistemi nastanjeni su najvećim brojem vrsta po jedinici površine na Zemlji. Na ukupnoj površini od oko 0,8%, koliko slatkovodni ekosistemi zauzimaju, živi oko 10% opisanih vrsta.

Pored toga što su najbogatiji biodiverzitetom, slatkovodni ekosistemi su ujedno i najugroženiji najrazličitijim antropogenim delovanjima. Prema Izveštaju o životu na planeti (WWF, 2018), zabeležen je pad brojnosti populacija slatkovodnih vrsta za 83% u periodu od 1970. do 2018. godine, što predstavlja alarmantan podatak.

Najveći deo hidrografske mreže Srbije čine potoci i male reke. Oni su od neprocenjivog značaja zbog funkcija koje pružaju njihovi ekosistemi: predstavljaju resurs pijaće vode, štite od poplava i erozije, učestvuju u prečišćavanju vode, stanište su mnogih retkih vrsta. Međutim, zaštita izvorišnih potoka je zanemarena u zakonskoj regulativi Srbije, budući da njima upravljaju lokalne samouprave.

Brdsko-planinski potoci i reke na Balkanskom poluostrvu predstavljaju staništa velikog broja endemskih i ugroženih vrsta beskičmenjaka. Iako je proučavanju bentosnih makrobeskičmenjaka potoka i reka posvećena velika pažnja u pogledu strukture i funkcije njihovih zajednica sa aspekta biomonitoringa, ne pridaje se velika pažnja prikupljanju podataka o prisustvu ugroženih vrsta. Jedan od zadataka ovog projekta predstavlja prikupljanje podataka o prisustvu retkih i ugroženih vrsta na izabranom području, sa ciljem zaštite njihovih staništa.

Položaj izabranog područja je na krajnjem jugoistoku Srbije, na teritoriji opštine Dimitrovgrad. Nalazi se na obroncima Greben planine. Istraživanje obuhvata slivove Gaberske (Lukavačke), Željuške i Poganovske reke, uključujći sve njihove pritoke. Biodiverzitetu brdsko-planinskih potoka i reka na tom prostoru preti velika opasnost od potencijalnog isušivanja usled intenzivne seče šuma na pojedinim mestima i sve češćih i izraženijih sušnih perioda uzrokovanih klimatskim promenama. Povećani trend izgradnje malih hidroelektrana i kaptiranje izvora za potrebe navodnjavanja ili vodosnabdevanja mogu dodatno ugroziti biodiverzitet ovih osetljivih ekosistema.
Zaštita prirode u Srbiji usmerena je na zaštitu prirodnih dobara određenih od strane Zavoda za zaštitu prirode Srbije, čiji su upravljači u većini slučajeva javne institucije. Lokalne samouprave imaju određene nadležnosti po pitanju zaštite prirode, ali je taj potencijal uglavnom nedovoljno iskorišćen, što je slučaj i sa Dimitrovgradom. Uzrok je prvenstveno nedostatak stručnih kadrova zapošljenih u lokalnim samoupravama, koji bi istraživali biodiverzitet i određivali područja od značaja za zaštitu na teritorijama opština. Formiranjem tima gde je jedan od članova zaposlen u sektoru za zaštitu životne sredine u lokalnoj samoupravi opštine Dimitrovgrad, dolazi do prevazilaženja tog problema – uspostaviće se veza između istraživača i lokalne samouprave.

Prema načinu upravljanja, površinske vode u Srbiji se dele na vode I i II reda, prema utvrđenim kriterijumima (Zakon o vodama – „Sl. glasnik RS“, br. 30/2010, 93/2012 i 101/2016). Vodama I reda upravljaju javna vodoprivredna preduzeća, dok su vode II reda dodeljene na upravljanje lokalnim samoupravama, na čijim se teritorijama nalaze. Svi vodotoci određeni za istraživanje pripadaju vodama II reda, što ih čini podložnim za planiranje strategije upravljanja u okviru lokalne samouprave i samim tim određivanje mera njihove zaštite. Na osnovu rezultata istraživanja o prisustvu ugroženih i zaštićenih vrsta, pojedinim vodotocima biće dodeljen određeni stepen legalne zaštite i biće određena strategija njihovog upravljanja i monitoringa, u zavisnosti od životnih zahteva vrsta koje su u njima prisutne. Time će biti nadoknađen nedostatak zakonske regulative na nacionalnom nivou.

Dosadašnji rezultati istraživanja upućuju na postojanje velikog biodiverzita na svim istraživanim vodotocima. Konstatovano je prisustvo nekoliko vrsta bentosnih makrobeskičmenjaka od nacionalnost i/ili međunarodnog značaja. Neke od njih su Helicopsyche bacescui (Trichoptera), Cordulegaster heros (Odonata), Theodoxus transversalis (Gastropoda), potočni rak – Austropotamobius torrentium (Decapoda).

Pored podataka o bentosnim makrobeskičmenjacima, beleženo je prisustvo i ostalih retkih i zaštićenih vrsta životinja koje su svojim životnim potrebama direktno vezane za brdsko-planinske vodotoke, poput riba, vodozemaca, gmizavaca i ptica. Od riba, to su: potočna pastrmka – Salmo trutta, potočna mrena – Barbus balcanicus; vodozemci: šareni daždevnjak – Salamandra salamandra, grčka žaba – Rana graeca, žutotrbi mukač – Bombina variegata; gmizavci: barska kornjača – Emys orbicularis; ptice: vodenkos – Cinclus cinclus, dok je na litici u kanjonu potoka Ribni dol pronađeno i gnezdo surog orla – Aquila chrysaetos, a mužjak je posmatran u letu u neposrednoj blizini gnezda.

U nastavku realizacije projekta biće posvećeno više pažnje identifikaciji organizama iz prikupljenih uzoraka, kao i edukaciji zainteresovanih strana i promociji samog projekta.

Ovaj projekat je finansiran od strane The Rufford Foundation
Zvanična stranica projekta
Koordinator projekta: Branislav Dimitrov